Αρχαίο λιμάνι και σκάφη που χρονολογούνται από τον 3ο αι. π.Χ. ως τον 5ο αι. μ.Χ. αποκαλύφθηκαν στην Πίζα της Ιταλίας. Ποια σχέση μπορεί να έχει ένας σύγχρονος σιδηρόδρομος με 16 αρχαία πλοία; Προφανώς καμία.
Το πλέον αναπάντεχο εύρημα επομένως ήταν αυτό που συνάντησαν οι εργαζόμενοι για την κατασκευή ενός μεγάλου σιδηροδρομικού κόμβου στο Σαν Ροσόρε, στα προάστια της Πίζας, 500 μέτρα από το κέντρο της πόλης. Θαμμένα στο χώμα σε βάθος 5-10 μέτρων εντοπίστηκαν αρχαία πλοία, καθένα από τα οποία χρονολογείται σε διαφορετική εποχή. Τον 3ο αι. π.Χ. το πρωιμότερο, ένα ελληνιστικό εμπορικό πλοίο συγκεκριμένα, όπως μαρτυρεί το φορτίο του από αμφορείς, και το 500 μ.Χ. το μεταγενέστερο. Δεδομένα τα οποία εύκολα μπορεί να αλλάξουν με τη συνέχιση της ανασκαφής, την οποία διενεργεί η αρχαιολογική υπηρεσία της Τοσκάνης σε ακόμη μεγαλύτερο βάθος. Η εντόπιση ενός αρχαίου λιμανιού στα ενδότερα της χώρας έδωσε το έναυσμα για την έναρξη, το 1998, μιας από τις μεγαλύτερες και πλέον πρωτότυπες ανασκαφές. Ο σιδηροδρομικός κόμβος παρέκαμψε τα ευρήματα και τη θέση του πήρε μια δύσκολη αρχαιολογική επιχείρηση. Η ιστορία της αρχαίας ναυπηγικής σε διάστημα αιώνων άρχισε να αποκαλύπτεται. Ενα από τα πλοία μάλιστα, μια πιρόγα, κωπήλατο σκάφος, πιθανώς πολεμικό, μήκους 7 μέτρων, που χρονολογείται από τις αρχές του 2ου αιώνα, πρόκειται να έλθει τον Αύγουστο στην Ελλάδα: στο Διεθνές Συμπόσιο Αρχαίας Ναυπηγικής το οποίο θα γίνει από τις 21 ως τις 31 Αυγούστου στην Υδρα, όπου παρουσία 120 επιστημόνων από 26 χώρες θα γίνουν για πρώτη φορά και οι επιστημονικές ανακοινώσεις σχετικά με το εντυπωσιακό εύρημα.
Λιμάνι και πλοία αποτελούν μια από τις πλέον ενδιαφέρουσες αρχαιολογικές ανακαλύψεις της εποχής μας. Η ιστορία τόσο του αρχαίου λιμανιού, η δομή και η ζωή του, όσο και ολόκληρης της πόλης της Πίζας σε ένα διάστημα πολλών αιώνων αναδεικνύεται μέσα από νέα δεδομένα. Για την απρόσμενη αποκάλυψή του όμως στην ξηρά χρειάστηκε να επιστρατευθούν γεωλόγοι και άλλοι ειδικοί επιστήμονες προκειμένου να δοθεί η ερμηνεία του «φαινομένου».
«Πρόκειται όντως για ένα γεωλογικό φαινόμενο» λέει ο ιστορικός και ειδικός στην αρχαία ναυπηγική κ. Χάρης Τζάλας, πρόεδρος του Ελληνικού Ινστιτούτου Προστασίας Ναυτικής Παράδοσης, που διοργανώνει το διεθνές συμπόσιο στην Ελλάδα και ο άνθρωπος που κατασκεύασε πριν από χρόνια το «Κυρήνεια ΙΙ». Η ειδικότητά του ήταν η αφορμή να προσκληθεί ως σύμβουλος από τον δήμο της Πίζας, που έχει την ευθύνη μαζί με την τοπική αρχαιολογική υπηρεσία για τη μεγάλη αρχαιολογική ανασκαφή, ενταγμένη ήδη σε ευρωπαϊκό πρόγραμμα.
Σημαντικό μεσογειακό λιμάνι - όπως η Βενετία, η Γένοβα και το Αμάλφι - ως και τον Μεσαίωνα η Πίζα «είχε το πλεονέκτημα να διαθέτει ένα λιμάνι και πάνω στο ποτάμι, έτσι ώστε τα πλοία μέσα από ένα σύστημα καναλιών έβγαιναν στη θάλασσα» λέει ο κ. Τζάλας. «Κάθε πενήντα ή εκατό χρόνια όμως μια μεγάλη πλημμύρα ανέβαζε τη στάθμη του νερού και παρέσυρε ό,τι έβρισκε, μαζί και τα πλοία που είχαν εγκλωβιστεί στο λιμάνι» προσθέτει. Το γεγονός άλλωστε ότι το λιμάνι ήταν ακριβώς πάνω στις εκβολές του ποταμού συνηγορούσε υπέρ της καταστροφής. Η εκτίμηση των ειδικών πάντως είναι ότι έργα που έγιναν μετά το 500 μ.Χ. και άλλαξαν τη θέση των εκβολών του ποταμού Αρνου απέτρεψαν τη συνέχιση της καταστροφής στα μεταγενέστερα χρόνια. Ηδη όμως, όπως αποδεικνύει η ανασκαφή, οι επιχώσεις από την ιλύ του ποταμού θα πρέπει να είχαν καταστήσει ανενεργό και το λιμάνι, το οποίο εν συνεχεία τάφηκε μέσα σε αυτήν και ξεχάστηκε.
Ιδανικό περιβάλλον για τη διατήρηση ακόμη και οργανικών στοιχείων, η ιλύς προστάτευσε για αιώνες ό,τι εγκλώβισε. Τα πλοία αναδύονται από τη λάσπη διατηρώντας τα περισσότερα στοιχεία τους. σε κάποιο μάλιστα, το καλύτερα διατηρημένο, έχει απομείνει ακόμη και το δέρμα της οπής στα πλευρά του από όπου περνούσε το κουπί.
Διάσπαρτα σε όλον τον χώρο εξάλλου βρίσκονται πολλά αντικείμενα, άγκυρες και άλλα μέρη των πλοίων, καθώς και το φορτίο τους. Πλήθος αμφορέων διαφόρων τύπων, μικρά γλυπτά, αγγεία κεραμικά και γυάλινα, λυχνάρια, ακόμη και δόντι λιονταριού, και φυσικά πολλά οστά ζώων. Αν και η έκπληξη προέρχεται από τη διάσωση των οργανικών υλικών, όπως είναι τα καλάθια, τα σχοινιά και τα δίχτυα. Μια ξύλινη κτένα και το ξύλινο πέλμα ενός υποδήματος διατηρήθηκαν και αυτά ακέραια, ενώ, όπως πιστεύει ο κ. Τζάλας, δεν είναι διόλου απίθανο με τη συνέχιση της ανασκαφής να βρεθεί ακόμη και χαρτί. Πολλά από αυτά τα αντικείμενα εντοπίστηκαν μέσα στα πλοία, άλλα θα πρέπει να βρέθηκαν στο νερό εξαιτίας της πλημμύρας, κάποια όμως εικάζεται ότι πιθανότατα έπεσαν κατά την εκφόρτωσή τους σε διαφορετικές εποχές, συντελώντας και αυτά, όπως πιστεύουν οι επιστήμονες, στην αχρήστευση σιγά σιγά του λιμανιού.
Οσο για το ανθρώπινο στοιχείο, τα διάσπαρτα οστά μαρτυρούν ότι οι πλημμύρες είχαν και θύματα ανθρώπους. Συγκινητικότερο εύρημα άλλωστε όλων είναι ο σκελετός ενός ανθρώπου που βρέθηκε να κρατάει σφιχτά στην αγκαλιά του τον σκύλο του.
Οσον αφορά το λιμάνι, τα στοιχεία του δεν είναι πολλά, είναι όμως σαφή για τη θέση και τον ρόλο του. Ο κυματοθραύστης του και η αποβάθρα, που είχε καταρρεύσει ήδη από την αρχαιότητα, δημιουργούν ένα ογκώδες και ισχυρό φράγμα από μεγάλες πέτρες, ενώ μια δέστρα για τα πλοία διαμέτρου 1,5 μέτρου δείχνει το μέγεθος και τον αριθμό των σκαφών που έφθαναν στο λιμάνι. Τα ευρήματα που αποκαλύφθηκαν ανήκουν σε διαφορετικές εποχές που μαρτυρούν τη διάρκεια χρήσης του λιμανιού και στην πλειονότητά τους είναι μελανόμορφοι κεραμικοί αμφορείς, ενώ υπάρχουν και τα υπολείμματα ενός αρχαίου κίονα ετρουσκικής τεχνοτροπίας. Περί τα δέκα μέτρα βορείως εξάλλου εντοπίστηκε και μια μικρή ξύλινη αποβάθρα, εν μέρει κατεστραμμένη.
Οι ενδείξεις λένε ότι το λιμάνι μπορεί να άρχισε να λειτουργεί ήδη από τον 7ο αι. π.Χ. Η ακριβής χρονολόγηση ωστόσο είναι ένα ερώτημα που μένει ακόμη να απαντηθεί. Οι αναλύσεις με ραδιενεργό άνθρακα και τα αποτελέσματα από τη μέθοδο της δενδροχρονολόγησης, που αναμένονται, θα ρίξουν φως στην ιστορία του θαμμένου λιμανιού.
Αξίζει να σημειωθεί πάντως ότι παρόμοια περίπτωση ανεύρεσης αρχαίου λιμένος και πλοίων στην ξηρά είναι αυτή της Μασσαλίας, στην πλατεία Ιουλίου Βερν της οποίας αποκαλύφθηκαν πλοία από τους γεωμετρικούς χρόνους, των πρώτων ελλήνων εποίκων δηλαδή, έως και τον 2ο αι. μ.Χ., ενώ μία ακόμη περίπτωση στη λίμνη του Νέμι κοντά στη Ρώμη, όπου βρέθηκαν δύο πλοία εποχής Τιβέριου και Καλιγούλα, είχε δυσάρεστη κατάληξη λόγω της καταστροφής τους τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο κατά την απόβαση των συμμάχων.
Ο ίδιος ο κ. Τζάλας πρόκειται να ασχοληθεί με ένα συγκεκριμένο και ιδιαίτερα προβληματικό σημείο της ανασκαφής, όπου τα απομεινάρια πολλών πλοίων, διαφορετικών εποχών και τύπων, βρίσκονται σε σφικτό εναγκαλισμό, δυσκολεύοντας την ερμηνεία και την αποσαφήνισή τους. «Ολα τα πλοία πάντως» λέει ο ίδιος «είναι κατασκευασμένα με τον αρχαίο γνωστό τρόπο: πρώτα το κέλυφος και μετά οι νομείς. Πλην ενός του 5ου αιώνα, στο μεταίχμιο δηλαδή της αλλαγής της τεχνικής, στο οποίο έχει κατασκευαστεί πρώτα ο σκελετός και εν συνεχεία τα μαδέρια του πετσώματος».
Ομάδα περίπου 40 ειδικών επιστημόνων - αρχαιολόγοι, συντηρητές, γεωλόγοι κ.ά. - εργάζεται στο πρόγραμμα του Σαν Ροσόρε. Εκτός του κ. Τζάλα, προέδρου του Ελληνικού Ινστιτούτου Προστασίας Ναυτικής Παράδοσης και του Μουσείου Πλοίων του Μάινς της Γερμανίας, συνεργάζεται και ο ειδικός στην αρχαία ναυπηγική κ. Ρόναλντ Μπόκχιους.
Πρόκειται άλλωστε για τεράστιο έργο με μεγάλο βαθμό δυσκολίας, λόγω των υδάτων που αναβλύζουν στην περιοχή και πρέπει διαρκώς να αντλούνται. Με αυτές τις συνθήκες, οι αρχαιολόγοι επιδιώκουν πρώτα τον καθαρισμό κάθε σκάφους, χωρίς όμως να αγγίξουν αρχικά το ξύλο του, και εν συνεχεία κάνουν την επικάλυψή του με φάιμπεργκλας, ενώ εκατοντάδες μικροί σωλήνες υγραίνουν διαρκώς το ξύλο. Το επόμενο στάδιο είναι η μεταφορά του στο εργαστήριο, όπου γίνεται η τελική διαδικασία καθαρισμού και η στερεοποίηση του ξύλου με ειδική ρητίνη. Τέλος ακολουθεί η έκθεση, όπως έχει ήδη συμβεί με ένα από τα πλοία, την πιρόγα, η οποία μαζί με τα κινητά ευρήματα των ανασκαφών εκτίθεται στο Μουσείο Πλοίων του Σαν Ροσόρε, που στεγάζεται σε παλιό κτιριακό συγκρότημα.
Το καλοκαίρι η σύνδεση του Σαν Ροσόρε της Πίζας με την Υδρα θα φέρει τη μεγάλη αυτή αρχαιολογική ανακάλυψη και στην Ελλάδα. Αλλωστε κανείς δεν ξέρει ακόμη, όπως λέει ο κ. Τζάλας, αν αυτή η ανασκαφή δεν θα φέρει στο φως κάποια στιγμή και αρχαία ελληνικά πλοία.
