Στο πλαίσιο της προσπάθειας για τη δημιουργία ενός νέου μουσείου για τις ναυτικές και ναυπηγικές τέχνες στο Αιγαίο ο Δήμος Πυθαγορείου δημιούργησε το πρόγραμμα «Ανάδειξη του αρχαίου πλοίου Σάμαινα».
Σκοπός του έργου ήταν η μελέτη και ανάδειξη της ναυπηγικής παράδοσης της Σάμου και όλου του Αιγαίου κατά την αρχαιότητα. Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στον τύπο του σκάφους που αναφέρεται ως «Σάμαινα» και ο οποίος είναι συνδεδεμένος με την πιο λαμπρή ιστορική περίοδο του νησιού, την εποχή του τυράννου Πολυκράτη.
Αναλυτικότερα στις δράσεις του έργου περιλαμβάνονταν:
- Ερευνητικές διεπιστημονικές εργασίες και πειραματικές κατασκευές πάνω στη θεματική του έργου.
- Διεξαγωγή διήμερου συνεδρίου στο Πυθαγόρειο Σάμου (3-4 Σεπτεμβρίου 2008).
- Δημιουργία και παρουσίαση έκθεσης (Οκτώβριος 2008) με τα αποτελέσματα των ερευνητικών εργασιών και των πειραματικών κατασκευών.
- Έκδοση σε έντυπη και ηλεκτρονική μορφή των αποτελεσμάτων των ερευνητικών εργασιών.
Το έργο υλοποιήθηκε με ιδιαίτερη έμφαση στη διεπιστημονική προσέγγιση, στη χρήση ψηφιακής τεχνολογίας και στην αναλυτική τεκμηρίωση του πρωτογενούς υλικού.
Διερεύνηση της μορφής του σκάφους Σάμαινα
Η Σάμος ήταν ένα σημαντικό ναυτικό και ναυπηγικό κέντρο του Αιγαίου κατά την αρχαϊκή εποχή και έφτασε στο απόγειο της ευημερίας της την εποχή του τυράννου Πολυκράτη (538-522 π.Χ.).
Το Ηραίο της Σάμου αποτελεί επίσης κατά την αρχαϊκή εποχή, ένα χώρο με θεία δύναμη για τους ανθρώπους της θάλασσας. Πολλά αναθήματα, έως και ολόκληρα καράβια, αφιερώνονται από τους ναυτικούς στο ναό της Ήρας στη Σάμο, για να τους προστατεύει στις θαλασσινές τους περιπέτειες.
Η ναυτική υπεροχή του νησιού συνδέεται με έναν τύπο σκάφους που αναφέρεται με το όνομα «Σάμαινα». Σύμφωνα με τους αρχαίους συγγραφείς το σκαρί της Σάμαινας ήταν διήρης, πιθανώς πεντηκόντορος και είχε ορισμένες ιδιαιτερότητες που το έκαναν να ξεχωρίζει από τα άλλα είδη πλοίων. Ήταν φαρδύτερο και βαθύτερο σκάφος απ' ότι οι άλλες διήρεις και είχε κατάστρωμα που επεκτείνονταν σ' όλο το μήκος του σκάφους. Ιδιαίτερη όμως επισήμανση απ' όλους τους σχολιαστές γίνεται για τη μορφή της πλώρης, είτε με τη λέξη «σίμωμα» είτε με την αναφορά ότι έμοιαζε με το κεφάλι κάπρου. Ίσως η μορφή της κεφαλής κάπρου να ήταν ένα απλό διακοσμητικό στοιχείο αλλά οι Σάμαινες, οι οποίες με «εμβόλους σεσίμωνται», πιθανόν είχαν κάποια ιδιαίτερα γεωμετρικά χαράκτηριστικά στις εμβολοφόρες πλώρες, που τις έκαναν να ξεχωρίζουν από τα άλλα πλοία.
Το πρωτογενές υλικό για τη μελέτη του σκάφους περιελάμβανε απεικονίσεις σε νομίσματα και σε αγγεία, αποσπάσματα κειμένων αρχαίων συγγραφέων και τρισδιάστατα μοντέλα.
Απεικονίσεις
Με αφετηρία τον σχολιασμό ότι τα σκάφη που αναφέρονται ως Σάμαινες ήταν διήρης, αναζητήθηκαν αναπαραστάσεις πλοίων τις ίδιας περιόδου με δύο σειρές κουπιών. Κάποια από αυτά παρουσιάζουν επίσης ζωόμορφη πλώρη και πρόκειται αναμφίβολα για σκάφη τα οποία ανήκουν στην ίδια οικογένεια με τη Σάμαινα. Η μόνη ωστόσο παράσταση που θεωρείται ότι απεικονίζει την πλώρη μιας Σάμαινας, είναι αυτή που επαναλαμβάνεται στη μια όψη των νομισμάτων από τη Ζάγκλη (αποικία Σαμίων στη Σικελία).
Η πόλη είχε καταληφθεί από Σαμίους και Μιλήσιους το 493 π.Χ. και είναι αυτή που αργότερα μετονομάστηκε σε Μεσσήνη. Το πρώτο είναι το αργυρό τετράδραχμο της Ζάγκλης με παράσταση πλώρης πλοίου και διάμετρο νομίσματος περίπου 25 χιλ. Χρονολογήθηκε μεταξύ 494-489 π.Χ. και βρίσκεται στο Βερολίνο, Miinzkabinett Staatliches Museum. Το δεύτερο είναι επίσης αργυρό τετράδραχμο της Ζάγκλης, με ίδια διάμετρο. Χρονολογήθηκε μεταξύ 490-482 π.Χ. και βρίσκεται στην Οξφόρδη, The Ashmolean Museum, B520.5
Συμπληρωματικά, διερευνήθηκαν και άλλες αρχαϊκές παραστάσεις διήρεων που παρουσιάζουν συγγενικά στοιχεία με αυτά που αποδίδονται στη «Σάμαινα», όπως:
- Παράσταση του Διονύσου σε πλοίο με σατύρους και μαινάδες, στην όψη αττικού μελανόμορφου αγγείου. Περίπου 510 π.Χ., Μουσείο της Tarquinia, 678 (εικ. 4).
- Παράσταση με δύο πολεμικά και δύο εμπορικά σκάφη σε αττική μελανόμορφη κύλικα. Γύρω στο 510 π.Χ. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο Β 436 (εικ. 5).
- Λεπτομέρεια από αττική μελανόμορφη οινοχόη με μυθολογική παράσταση. Απεικονίζεται πλοίο με πανιά και τρία πρόσωπα. Γύρω στο 510 π.Χ. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο Β 508 (εικ. 6).
- Σφραγιδόλιθος με παράσταση πολεμικού πλοίου. Γύρω στο 500 π.Χ. Νέα Υόρκη, Metropolitan Museum (εικ. 7).
Αναφορές σε αρχαία κείμενα
Στις γραπτές πηγές υπάρχουν αναφορές για ναυπηγήσεις και για πλοία των Σαμίων από τον Θουκυδίδη και τον Ηρόδοτο, αλλά άμεσες αναφορές για τη Σάμαινα γίνονται από λιγότερο γνωστούς αρχαίους συγγραφείς όπως ο Πλούταρχος (συγγραφέας του 1ου-2ου αι. μ.Χ.), ο Ησύχιος (Αλεξανδρινός γραμματικός του 5ου αι. μ.Χ.), ο Χοίριλος ο Σάμιος (δραματικός ποιητής του 5ου αι. π.Χ.) και ο Λυσίμαχος (Αλεξανδρινός γραμματικός του 2ου αι. π.Χ.).
Οι περισσότερες αναφορές προέρχονται από μεταγενέστερες εποχές από ό,τι η χρονική περίοδος εμφάνισης του σκάφους και πιθανώς είναι αντιγραφές πληροφοριών από παλαιότερες γραπτές πηγές. Δεν αποκλείεται όμως και η πιθανότητα να υπήρχε κάποιος τύπος σκάφους που έφερε το ίδιο όνομα και χρησιμοποιούνταν σε μεταγενέστερους αιώνες, χωρίς ωστόσο να φέρει κατ' ανάγκη τα ίδια μορφολογικά και κατασκευαστικά χαρακτηριστικά με τη Σάμαινα της Αρχαϊκής περιόδου. Η εργασία ωστόσο αναφέρεται αποκλειστικά στο σκάφος «Σάμαινα» της αρχαϊκής εποχής.
Τρισδιάστατα μοντέλα
Η τελευταία ενότητα που διερευνήθηκε στα πλαίσια του έργου περιλαμβάνει τη συλλογή από τα μοναδικά ξύλινα ομοιώματα σκαφών της αρχαϊκής περιόδου που φυλάσσονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Σάμου. Πρόκειται για σχηματικά ομοιώματα λεπτόγραμμων σκαφών (χωρίς ιδιαίτερες κατασκευαστικές λεπτομέρειες), που χρονολογούνται στα μέσα του 7ου π.Χ. αι. ή την περίοδο 650-600 π.Χ.
Τα ομοιώματα αυτά αποτελούσαν είτε αφιερώματα στο ναό της Ήρας, είτε τελετουργικά σκεύη για τη λατρεία της θαλασσινής θεάς. Τα ομοιώματα έχουν μελετηθεί πριν από αρκετά χρόνια από τους αρχαιολόγους της Γερμανικής Αρχαιολογικής Σχολής και έχουν δημοσιευθεί από τους ανασκαφείς τους, όπως και από άλλους που μελετούν τα αρχαία μοντέλα πλοίων. Η χρονολόγηση των ομοιωμάτων δεν είναι σε όλες τις περιπτώσεις σαφώς τεκμηριωμένη, και αυτό επισημαίνεται ή υπονοείται σε ορισμένες δημοσιεύσεις. Επίσης, η κατασκευή της Σάμαινας είναι λογικό να βασίζεται στην προϋπάρχουσα εμπειρία στα ναυπηγεία της Σάμου, τα οποία φαίνεται ότι είχαν σημαντική παραγωγή πριν ακόμη από την εποχή του Πολυκράτη. Έτσι λοιπόν κρίθηκε απαραίτητο να μελετηθούν τα αρχαϊκά ομοιώματα του Ηραίου και να χρησιμοποιηθούν ως υπόβαθρο για την πιθανή αφετηρία των γεωμετρικών χαρακτηριστικών που είχαν τα κωπήλατα πλοία στη Σάμο τους αρχαϊκούς χρόνους.
Αποτελέσματα
Μετά την ολοκλήρωση της συλλογής των στοιχείων για την Σάμαινα, σχεδιάστηκε μια διήρης πεντηκόντορος. Τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά είναι τα ίδια με τα φαρδύτερα και ψηλότερα αρχαϊκά ομοιώματα από το Ηραίο και με στοιχεία που προέρχονται από την πλώρη που απεικονίζεται στο νόμισμα από την Ζάγκλη.
Η γάστρα αυτού του σκάφους έχει ολικό μήκος 27,40 μ., μέγιστο πλάτος 2,76 μ., ύψος στη μέση 2,42 μ. και αναλογία μήκους προς πλάτος 10:1. Στη συνέχεια θεωρήθηκε ότι σύμφωνα με τις γραπτές πηγές η Σάμαινα θα πρέπει να είχε φαρδύτερη γάστρα και έτσι σχεδιάστηκαν δύο ακόμη εκδοχές της Σάμαινας με το ίδιο ολικό μήκος αλλά αναλογίες μήκους προς πλάτος 8:1 και 6:1. Οι τρεις γάστρες συγκρίθηκαν ως προς τα υδροστατικά και υδροδυναμικά τους χαρακτηριστικά. Τα αποτελέσματα είναι ότι τα σκάφη με αναλογίες 10:1 και 8:1 απαιτούν ιδιαίτερα χαμηλή θέση του κέντρου βάρους και πιθανόν την τοποθέτηση πλωτήρων για να είναι ευσταθή. Αντίθετα το σκάφος με αναλογία 6:1 είναι σχετικά ευσταθές με την προϋπόθεση ότι το ωφέλιμο φορτίο ή έρμα συνολικού βάρους περίπου 15 τόνων είναι τοποθετημένο στη χαμηλότερη δυνατή θέση.
Για τα μέλη του naftotopos.gr
1. 
Μπορείτε να βρείτε και κατεβάσετε την ολοκληρωμένη έκδοση της παραπάνω εργασίας στη βιβλιοθήκη μας. Για να μεταβείτε στη βιβλιοθήκη, επιλέξτε εδώ.
