Σκάφος ∑αντάλας σε φωτογραφίες της παλιάς Χαλκίδας
Του Γιώργου Μπουζούνη
Σκάφη με μακρόχρονη παρουσία στις θάλασσες μας, τελευταία δείγματα της ξυλοναυπηγικής τέχνης, έμελε να χαθούν στις μέρες μας, σε αντίθεση με άλλες χώρες που κρατούν τη ναυτική τους παράδοση ζωντανή.
Σκάφος τύπου «σαντάλα» - το σκάφος που εικονίζεται πρώτο προς την μεριά του θεατή, στην φωτογραφία του Επάνω Διαζώματος που σχολιάζεται στο κείμενο αυτό.
Σκάφη που τα αποκαλούσαν αλαμάνα, σαντάλα, μπιγιαντές, μπες τσιφτές, καΐκι του γρίπου, ήρθαν στην κυρίως Ελλάδα και στην πόλη μας μαζί με τους πρόσφυγες. Φωτογραφίες – μετά το 1923 – δείχνουν αυτά τα σκάφη, από τη Β. Ελλάδα μέχρι την Καλαμάτα. Ευτυχής συγκυρία η εμφάνιση κατά καιρούς κάποιας φωτογραφίας (όπως και ανωτέρω) της πόλης μας, που έρχεται να συμπληρώσει - να φανερώσει - ένα χαμένο κομμάτι της ιστορίας της και σ’ εμέ προσωπικά, τη ναυτική της παράδοση. Η φωτογραφία, μας φέρνει πίσω στον χρόνο, στις περιοχές εγκατάστασης των προσφύγων πέριξ της Χαλκίδας, στην προκειμένη περίπτωση, στον Καράμπαμπα και ειδικότερα αφορά τα σκάφη τους. Είναι γνωστό και από άλλες περιπτώσεις εγκατάστασης προσφύγων σε διάφορα μέρη της Ελλάδας, οι προερχόμενοι από παραθαλάσσιες πόλεις, αυτοί έφεραν και τα σκάφη τους.
Στο πρώτο (προς τον θεατή) σκάφος θα σταθούμε. Αυτό που μοιάζει με μεγάλη στενόμακρη βάρκα, που έχει καμπυλωμένα τα δυο του άκρα (ποδοστάματα). Το σκάφος είναι αλιευτικό, διακρίνονται τα δίχτυα στο πίσω μέρος (πρύμνη). Ο προσεκτικός θεατής μπορεί να διαπιστώσει ότι η πρύμνη έχει μεγαλύτερο όγκο και πλάτος απ´ ότι το μπροστινό (πλώρη), και είναι ελαφρώς υψηλότερη. ∑ε αντίθεση με τα σύγχρονα σκάφη, που η πρύμνη από το βάρος των διχτυών βυθίζεται περισσότερο από την πλώρη. Αυτό εξηγείται από την ιδιαίτερη κατασκευή αυτών των σκαφών που είχαν το μπροστινό μέρος (πλώρη) πολύ στενό και πρύμνη φαρδιά και ογκώδη. Έτσι, όταν δεν φέρουν τα δίχτυα στην πρύμνη, αυτή να βρίσκεται δυσανάλογα πολύ υψηλότερα από την πλώρη, όπως φαίνεται σε πολλές φωτογραφίες. Γεροφτιαγμένα και καλοτάξιδα, είχαν, παρά τον όγκο τους, γραμμή ανάλαφρη, χάρη στις γυριστές καμαρωτές άκρες (ποδοστάματα). Τα σκάφη αυτά ήταν κωπήλατα. Αναλόγως του μεγέθους (μήκους) τους, έφεραν και ανάλογο αριθμό κουπιών. Κάθε ζεύγος κουπιών το έλεγαν «τσιφτού» Το πόσα ζεύγη κουπιών είχε, καθόριζε και τον τύπο του σκάφους. Έτσι έλεγαν «εφτατσιφτού» τη σαντάλα με δεκατέσσερα κουπιά, ή «μπες τσιφτές» (στα Τούρκικα) το δεκάκωπο καΐκι. Η σαντάλα ήταν το μεγαλύτερο σκάφος με 5-7 ζεύγη κουπιών. Λίγο μικρότερο η αλαμάνα και ο μπιαγιαντές ή μπουγιαντές με λιγότερο από δέκα κουπιά. Οι ψαράδες κάθονταν στα εγκάρσια σανίδια (πάγκοι) για να τραβήξουν το κουπί, ανά δύο σε κάθε πάγκο. Κάτω από κάθε πάγκο υπήρχε και άλλο εγκάρσιο ξύλο – το μπασαμάκι – όπου ο κάθε κωπηλάτης στήριζε τα πόδια του. Τα σκάφη αυτά δεν είχαν τιμόνι στο ποδόσταμο, αλλά ένα μεγάλο κουπί – την μπάλα -, συνήθως στη δεξιά πλευρά της πρύμνης. Με αυτό ο τιμονιέρης – μπαλατζής – έστριβε τη σαντάλα, ενώ οι κωπηλάτες σταματούσαν.
Μοντέλο σκάφους τύπου «σαντάλας», από τον Γιώργο Μπουζούνη
Κάθε κουπί είχε πάνω από πέντε μέτρα μήκος και το εσωτερικό μέρος, αυτό που κρατούσε ο κωπηλάτης (το τζουρούνι) ήταν αρκετά χοντρό – γι’ αντίβαρο – και κατέληγε στην άκρη του στην κατάλληλα διαμορφωμένη λαβή. ∑την κουπαστή ήταν περασμένο κάθετα ένα στρογγυλό ξύλο (σκαρμός), ένα για κάθε κουπί, και ένα σχοινί (τρυπωτήρα) κρατούσε το κουπί στη θέση του. ∑υχνά ο σκαρμός λασκάριζε. Τότε με ένα ξύλινο σφυρί (τρακατρούκα), χτυπούσαν τον σκαρμό για να σφίξει στη θέση του. ∑την πλώρη, το μικρό και μεγάλο τσατάλι (ξύλινο στοιχείο) είναι για το δέσιμο του σκάφους.
Ιδιαίτερη ήταν και η διακόσμηση του σκάφους με σκαλιστά στολίδια. ∑τις μεγάλες σαντάλες, σκάλιζαν την εικόνα του Αγίου Γεωργίου ή του Αγίου Νικολάου, ενώ στις μικρότερες, λουλούδια ή καμιά γοργόνα. ∑το πλάι, ο κάθε λαϊκός τεχνίτης με φαντασία, στόλιζε το σκάφος με κάθε λογής σκάλισμα, το λεγόμενο «οϊμά ταχτασί» με το ακόντιο, που ξεκινούσε από τη στολισμένη πρύμνη και “λόγχιζε” τα σκαλίσματα της πλώρης βαμμένο με έντονα χρώματα. Λόγω ανεπαρκών στοιχείων για την αλιευτική δραστηριότητα των προσφύγων του Καράμπαμπα, δεν μπορεί να γίνει συσχέτιση του σκάφους αυτού με κάποιο είδος αλιείας. Είναι όμως γνωστό από άλλες περιοχές, ότι ήταν για το ψάρεμα του γρίπου, ένα είδος συρόμενου διχτυού, και μάλιστα υπήρχαν διαφορετικά είδη γρίπων, ανάλογα με το είδος των ψαριών που θα ψάρευαν. Αναφέρονται κολιαγρίπος, κολιαρουδόγριπος, σαρδελόγριπος, ζαργανιό, χαψόγριπος κ.ά. Επίσης αναφέρεται ακόμα, ότι ο γρίπος προϋποθέτει δύο καΐκια συντροφευμένα (κονσέρβα), με 20 περίπου άτομα το καθένα. Η είσοδος της μηχανής στα σκάφη, θα έχει άμεσο αντίκτυπο στα πολυπρόσωπα κωπήλατα και με την πάροδο του χρόνου θα εκλείψουν. Ένα νέο σκάφος θα τα θυμίζει στη θέση του πισω-κάικου (δεύτερο καΐκι) των γρι – γρι. Τα τελευταία από αυτά υπήρχαν εγκαταλειμμένα μέχρι προ ετών στην Αρτάκη. ∑ήμερα στον Ελλαδικό χώρο, η σαντάλα και η αλαμάνα (το πανάρχαιο σκάφος αναφέρεται σε βυζαντινά κείμενα ως «σανδάλιον») έχουν εκλείψει. Ένα μικρότερο σκάφος (μπιγιαντές) διασώζεται σε στεγασμένο χώρο στον Νέο Μαρμαρά, με σκαλισμένο το έτος «1922» στην πρύμνη του και ακόμα ένα μικρότερο (νέα κατασκευή), στο μουσείο αλιείας στα Νέα Μουδανιά.
Έγινε προσπάθεια από σύλλογο προσφύγων της Χαλκιδικής να αναβιώσει μια σαντάλα. Το σκάφος κατασκευάστηκε στη Χαλκίδα, αλλά σε επίσκεψη μου προ δεκαετίας, μου υπέδειξαν την άκρη της προβλήτας που ήταν βυθισμένη. Για να έχει κάποιος πλήρη εικόνα μιας σαντάλας μέσω διαδικτύου, στην ηλεκτρονική διεύθυνση naftotopos.gr μπορεί να δει το μοντέλο «Αντιγόνη» σε κλίμακα 1:20. Επίσης στο ετήσιο περιοδικό της IPMS Ελλάδος Τ.36/Δεκέμβριος 2013 σελ. 23-35. μπορεί να δει την αναλυτική παρουσίαση της κατασκευής του μοντέλου «Αντιγόνη».
Βιβλιογραφία και βοηθήματα:
- Ακύλας Μήλας: Πρώτη – Αντιγόνη τα Πριγκηπόνησα 1922.
- Γ Χασιώτης: Βυζαντιναί ∑ελίδες, Αι Πριγκηπόνησοι, Αθήναι 1910.
- Και στο διαδίκτυο, άρθρα προσφυγικών συλλόγων Χαλκιδικής.
Γιώργος Ι. Μπουζούνης. 17/1/2025
***************************************
Σχόλια αναφορικά με το παρόν άρθρο από την εφημερίδα Προοδευτική Εύβοια (Π.Ε.) που το δημοσίευσε.
«Η φωτογραφία είναι πολλές, παλιές ειλικρίνειες και πολλές σημερινές ανειλικρίνειες» «είναι η ελπίδα της μνήμης»
(Κική Δημουλά)
Ο Γιώργος Μπουζούνης είναι ζωγράφος, απόφοιτος της ∑χολής Καλών Τεχνών, μοντελιστής πλοίων. «Είμαι κατασκευαστής μοντέλων πλοίων και μου αρέσει να κατασκευάζω μοντέλα κυρίως για τα παραδοσιακά σκάφη της χώρας μου. Δεν μπορώ να αντισταθώ στις μορφές και τον χαρακτήρα τους. Νομίζω ότι οι άνθρωποι που είχαν ζήσει κατά το χρόνο των εν λόγω ιστιοφόρων, ήταν πολύ τυχεροί. Για μας τους νεότερους αυτό που ο χρόνος άφησε, είναι μόνο παλιές φωτογραφίες και νοσταλγία …», παρουσιάζει τον εαυτό του στην ιστοσελίδα naftotopos.gr, όπου παρουσιάζει εργασίες του.
Αναγνώστης και φίλος της εφημερίδας Προοδευτική Εύβοια (Π.Ε.), έστειλε άρθρο του – μιαν ολόκληρη ιστορία αποσπασμένη από την φωτογραφία που περιλαμβανόταν στο άρθρο του συμπληρώνοντας: «Η ιδέα και πρόσκληση να παρουσιαστούν στους αναγνώστες της εφημερίδας, σύντομα άρθρα για τη ναυτική μας παράδοση, ανήκει στο φίλο Βαγγέλη Κουζούνη, κατόπιν συνεννόησης του με τον διευθυντή και εκδότη κ. Κ.Δεμερτζή, τους οποίους και ευχαριστώ. Η παρουσίαση, κατά καιρούς μεταξύ άλλων και ναυτικής θεματολογίας, φωτογραφιών της Χαλκίδας με σκάφη του παρελθόντος και εν πολλοίς άγνωστα μέχρι πρότινος και σε εμένα, είναι οδηγός μας στην παρουσίαση τους στους αναγνώστες, διαφυλάσσοντας τα από τη λήθη και τις άστοχες ερμηνείες».
Η ναυτική ιστορία – και εκείνη των κατασκευών της – είναι μια τεράστια ειδικότητα – κι ένα πάθος καθεαυτήν – και την θαυμάζουμε. Εξ ορισμού διεθνής – αφού η ναυτιλία κατ’ εξοχήν ενώνει τους λαούς και τις ηπείρους – και με τεράστιες δυνατότητες τοπικής εξειδίκευσης και ιστορικής αποκατάστασης. Η προηγούμενη επαφή μας με ένα πάθος αυτής της κατηγορίας ήταν όταν είχαμε διαβάσει τους «Καρχαρίες» (1974), του Γιενς Μπιέρενμπου (Jens Bjørneboe, 1920-1976), Νορβηγού ζωγράφου (εικονιζόμενου) και συγγραφέα – οι περιγραφές του πλοίου, η στάση του συγγραφέα απέναντι στον σύγχρονο κόσμο – τα είδαμε να αναβιώνονται στην ζωγραφική και την γραφή του Μπουζούνη. Ίσως ο Μπιέρεμπου να ήταν πιο θυμωμένος, ο Μπουζούνης πιο νοσταλγικός και ήπιος. Αλλά το πάθος είναι πάθος – και φαίνεται στη δουλειά σου πάντα!
Με την δημοσίευση κειμένων σαν αυτά του Γιώργου Μπουζούνη, ανταποκρίνεται καλύτερα στον σκοπό της, όπως τον είχε θέσει έμπρακτα και υπηρετήσει στις πολλές δεκαετίες της διακονίας του στο λειτούργημα, δια βίου, ο ιδρυτής μας, ο Δημήτρης Δεμερτζής.
